ದೊಡ್ಡೇಶ್ವರಸ್ವಾಮಿ ದೇವಾಲಯವು ಮುಂಭಾಗದ ಭಾಗದ ಪಕ್ಕದಲ್ಲಿರುವ ಅದ್ಭುತ ಶಿಲಾಖಂಡಂ ಈ ವಿರೂಪಾಕ್ಷೇಶ್ವರ ದೇವಾಲಯ. ಇಂದು ಸ್ತಂಭಗಳ ಆಕಾರ, ಗೋಡೆಗಳ ರಚನೆಯನ್ನು ತೋರಿಸಲು ಆಕಟ್ಟುತ್ತದೆ.

ಶಿವಲಿಂಗಕ್ಕೆ ಎದುರುಗ ಮುಖದ್ವಾರದಲ್ಲಿ ಮಂಡಪಂನಲ್ಲಿರುವ ನಂದಿನಿ ಕೈತೋ ತಾಕಿತೇ ಧನ್‌, ಧನ್‌ ಮನೆ ಶಬ್ದ ಬರುತ್ತದೆ. ತರಂಗಗಳ ಮಾದಿರಿ ಶಬ್ದಂ ಬರುವುದು ಆ ನಾಡಿನ ಶ್ರೇಷ್ಠ ರಾಜರು, ಕಲಿಸರಿಗಳ ಶಿಲ್ಪಗಳ ಸಮ್ಮೇಳನಂ ಈ ನಾಳಂಬರಾಜ್ಯ.

ನೊಳಂಬರಾಜುಲ ಕಾಲದಲ್ಲಿ ನಿರ್ಮಿಸಲಾದ ದೇವಾಲಯಗಳು ಹೇಮಾವತಿ, ಆವನಿ(ಕರ್ನಾಟಕ), ನಂದಿ (ಕರ್ನಾಟಕ), ಧರ್ಮಪುರಿ (ತಮಿಳನಾಡು) ನಂದು ಪ್ರಮುಖ ದೇವಾಲಯಗಳು ನೆಲ್ಲೂ ಸ್ಥಿರವಾಗಿ ಇವೆ. ಆವನಿಯಂದು ಗಲ ಲಕ್ಷ್ಣೇಶ್ವರ ದೇವಸ್ಥಾನ ಹೇಮಾವತಿಯ ದೊಡ್ಡೇಶ್ವರ ದೇವಸ್ಥಾನದೊಂದಿಗೆ ಹೋಲಿಸಬಹುದು. ಇಂದು ಕೋಣೆಯ ಗೋಡೆಗಳಿಗೆ ಕಿಂಡಿಗಳು ಮತ್ತು ಗವಾಕ್ಷಗಳು ಗಲ್ಲಿ ಎಂದು ಅಷ್ಟದಿಕ್ಪಾಲಕುಲ ನಿಗ್ರಹಗಳು ಪಡೆದುಕೊಳ್ಳುತ್ತವೆ. ಲಕ್ಷ್ಜೇಶ್ವರ ಆಲಯ ಆವರಣದಲ್ಲಿ ಭರತೇಶ್ವರ, ಆಂಜನೇಶ್ವರ, ಶತ್ಭುಘ್ನೇಶ್ವರ ದೇವಸ್ಥಾನಗಳು ಗಲವು.

ನಂದಿ (ಕರ್ನಾಟಕ) ಯಂದು ಭೋಗನಂದೀಶ್ವರುಡು ಇರುವ ಕಾರಣ ನಂದಿ ಎಂಬ ಹೆಸರು ಆ (ಪ್ರದೇಶದಮುನಕು ಸ್ಥಿರಪಡುತ್ತದೆ. ಅರುಣಾಚಲೇಶ್ವರ ದೇವಸ್ಥಾನವೂ ಸಹ ನಂದಿಯಲ್ಲಿದೆ.

ಧರ್ಮಪುರಿಯಂದು ಕಾಮಾಕ್ಷಮ್ಮ, ಮಲ್ಲಿಕಾರ್ಜುನ ದೇವಾಲಯಗಳು. ಇವರ ಕಾಲದಲ್ಲಿ ಕರ್ನಾಟಕದಲ್ಲಿನ ತಡಕಲೂರು ಶಿರಾ ತಾಲೂಕ ನಂದು ಬಸವಣ್ಣ ದೇವಾಲಯವು ಬೆಳಕಿಗೆ ಬಂದಿದೆ. ಮತ್ತು ಹೇಮಾವತಿ ಸಿದ್ದೇಶ್ವರನಿಕಿ ತಮ್ಮುನಿಗ ಭಾವಿಸೆ ವದ್ದೀಕೆರೆ (ಹಿರಿಯೂರು – ಕರ್ನಾಟಕ) ಸಿದ್ಧಪ್ಪ ದೇವಸ್ಥಾನದಲ್ಲಿ ಪ್ರಶಂಸಿಕಲ್ಲಿನ ಭೈರವೇಶ್ವರ ಸ್ವಾಮಿನಿ ಹೇಮಾವತಿಯಿಂದ ಸ್ಥಳಾಂತರಗೊಂಡು ಹೋಗಿ ಪ್ರತಿಷ್ಟಿತರಾಗಿ ಭಾವಿಸುತ್ತಿದ್ದಾರೆ.

ಹೇಮಾವತಿಯಲ್ಲಿರುವ ಪುರಾತನ ಕೊಳಕು ‘ಹೆಂಜೇರು ಚೆರುವನಿಗೆ ಕರೆಯುತ್ತಾರೆ. ‘ಹೇಮಾವತಿ ಗಳ ಪುರಾತನ ಹೆಸರುಗಳು ಪೆಂಜೇರು, ಹೆಂಜೇರು. ಮತ್ತು ಪೆಂಜೇರು ಅರ್ಧಂ “ಪೆನು + ಸೇರು = ಪೆಂಜೇರು” ಎಂದು, ದೊಡ್ಡಗಾಚೆರುಟ ಎಂದು, ಶೈವಕ್ಷೇತ್ರಗಳು ಹೆಚ್ಚಾಗಿ ಕಲಿಸಿ ಇರುವ ಸ್ಥಳ ಎಂದು ತಿಳಿಯುತ್ತದೆ.

‘ಹೆಂಜೇರು ಸಿದ್ದೇಶ್ವರ ಎಂಬ ಹೆಸರು ಬರಲು ಪ್ರಾಚೀನದಿಂದ ಒಂದು ಕಥೆ ಬಳಕೆಯಲ್ಲಿ ಉಂದಿ. ಕಾಪಾಲಿ ಧರ್ಮಸ್ಥಳದ ಹೆಂಜೇರು ಸಿದ್ಧಪ್ಪ, ಮಲ್ಲಪ್ಪಗಳು ಭಕ್ತಾಗ್ರೇಸರರು, ಗುರುವುಗಳ ಪ್ರಸಿದ್ಧರು. ಸಿದ್ದೇಶ್ವರ ಭಕ್ತಿ ಪರವಶ್ಯಗಳನ್ನು, ಪ್ರಾಶಸ್ತವನ್ನು ಪ್ರಚಾರ ಮಾಡಲಾಯಿತು.

ಅವರ ನಾಮಕರಣದ ದೇವಸ್ಥಾನಗಳಿಗೆ ಸಿದ್ದೇಶ್ವರ ಸ್ವಾಮಿ ದೇವಸ್ಥಾನಕ್ಕೆ, ಮಲ್ಲೇಶ್ವರಸ್ವಾಮಿ ಆಲಯವಾಗಿ ಇಂದು ವಾಡುತ್ತಿರುವುದಕ್ಕೆ ನಾವು ಕಾಣಬಹುದು.